شرایط فسخ قرار داد و موارد آن
شرایط فسخ قرار داد و موارد آن در دنیای حقوق و قراردادها، یکی از مهمترین و کاربردیترین مفاهیمی که بهویژه در روابط مالی، تجاری و ملکی مورد توجه قرار میگیرد، موضوع فسخ قرارداد است. فسخ، در واقع ابزاری به شمار می آید که به طرفین یک قرارداد اجازه میدهد در شرایطی خاص، تعهدات خود را خاتمه دهند و به وضعیت پیش از انعقاد قرارداد بازگردند. این عمل حقوقی،یک از عوامل تضمینکنندهی اجرای صحیح تعهدات و جبران خسارات ناشی از نقض مفاد قرارداد است.با ما در موسسه حقوقی ماهان جاوید خاورمیانه همراه باشید
اهمیت آشنایی با مبانی، شرایط، آثار و پیامدهای فسخ، نه تنها برای متخصصان حقوقی، بلکه برای عموم افراد نیز ضروری است؛ چرا که در بسیاری از روابط روزمره، از خرید و فروش گرفته تا قراردادهای شغلی و تجاری، دانستن حقوق و تکالیف ناشی از فسخ قرارداد، مانع بروز اختلافات و دعاوی خواهد شد. مقالهی پیشرو با هدف بررسی دقیق این نهاد حقوقی، به تحلیل ابعاد مختلف شرایط فسخ قرارداد میپردازد و تلاش دارد با نگاهی جامع، به پرسشها و ابهامات پیرامون آن پاسخ دهد.
مبانی و ماهیت فسخ قرارداد
شرایط فسخ قرار داد و موارد آن به معنای لغو و خاتمه دادن به یک قرارداد است که میتواند بهطور یکجانبه یا با توافق دوطرف صورت گیرد. این فرآیند بهطور عمده زمانی رخ میدهد که یکی از طرفین قرارداد از انجام تعهدات خود ناتوان باشد یا شرایطی پیش آید که ادامه ایفای تعهدات برای یکی از طرفین غیرمنصفانه یا غیرممکن شود. در واقع در بر هم خوردن یک قرارداد، طرفین از تعهدات خود رهایی مییابند و تعهدات قراردادی میان طرفین منحل میشود.

در حقوق ایران، لغو قرارداد و یا فسخ آن در چارچوب قواعد قانون مدنی و برخی دیگر قوانین خاص و اصول مربوط به حقوق قراردادها صورت میگیرد. این امر میتواند در شرایط خاص و به واسطه وجود برخی عوامل، مانند نقض تعهدات یا عدم اجرای شرایط توافقشده، بهعنوان یک ابزار حقوقی مورد استفاده قرار گیرد. بهطور کلی، فسخ قرارداد در سه صورت قابل اجرا است:
- فسخ یکجانبه: در این حالت، یکی از طرفین قرارداد بدون نیاز به موافقت طرف مقابل، اقدام به فسخ قرارداد میکند.
- اِقاله: توافق طرفین برای لغو قرارداد را اقاله میگویند. برخلاف فسخ یک جانبه که تنها توسط یکی از طرفین قابل انجام است، اِقاله نیاز به توافق هر دو طرف دارد. در این حالت، طرفین با تراضی و رضایت یکدیگر تصمیم به انحلال قرارداد میگیرند.
- فسخ به دلیل قانون (انفساخ): در مواردی خاص، طبق قانون یکی از طرفین حق بر هم زدن قرارداد را دارد، بدون اینکه نیازی به موافقت طرف مقابل باشد.
عمومیت شرایط فسخ قرارداد
شرایط فسخ قرار داد و موارد آن قابل ذکر است که، فسخ قرارداد می بایست با توجه به شرایط و همچنین ضوابط قانونی مشخصی انجام پذیرد. این شرایط میتواند بر اساس اراده طرفین قرارداد یا طبق قوانینی که درباره قراردادهای مختلف پیشبینی شدهاند، اعمال شود. در ادامه، شرایط عمومی فسخ قرارداد آورده شده است:
- وجود حق فسخ در قرارداد: یکی از مهمترین شرایط برای فسخ قرارداد، وجود پیشبینی حق فسخ در قرارداد است. در بسیاری از قراردادها، طرفین ممکن است حق فسخ را بهطور صریح در متن قرارداد درج نمایند. این شرایط میتواند شامل شرایط خاصی مانند تأخیر در پرداخت وجه، عدم تحویل بهموقع کالا یا خدمات، یا وقوع اتفاقات خاصی باشد.
- موافقت طرفین در صورت اِقاله: در مواردی که طرفین قرارداد تصمیم به انحلال آن از طریق توافق مشترک میگیرند، این امر نیاز به رضایت و موافقت هر دو طرف دارد. این نوع لغو قرارداد بهعنوان اِقاله شناخته میشود و تنها زمانی امکانپذیر است که هر دو طرف بهطور داوطلبانه و مشترک تصمیم به فسخ قرارداد بگیرند.
- وجود شرایط خاص قانونی: در برخی از قراردادها، قانون شرایط خاصی را برای فسخ قرارداد تعیین میکند. این شرایط در قانون مدنی ایران تحت عنوان خیارات فسخ آورده شده.

دلایل فسخ قرارداد و شرایط آنها
بر هم خوردن یک قرارداد میتواند به دلایل مختلفی صورت گیرد که در هر یک از آنها شرایط فسخ قرارداد خاصی در قانون یا قرارداد پیشبینی شده است. مهمترین دلایل که به طرفین اختیار بر هم زدن قرارداد را می دهد عبارتند از:
شماره | نام خیار | توضیحات |
1
|
خیار غبن | اگر یکی از طرفین معامله به خاطر جهل نسبت به ارزش واقعی موضوع قرارداد، متحمل ضرر قابل توجهی شود، میتواند قرارداد را لغو کند.
|
2 |
خیار رویت و تخلف از وصف | زمانی که کالا با اوصاف مشخص تهیه شود و پس از رؤیت، خلاف آن ایجاد شود، خریدار میتواند فسخ نماید.
|
3 |
خیار حیوان | در معاملات حیوانات، خریدار تا سه روز بعد از عقد، حق فسخ خواهد داشت. این خیار شامل حیوانات زمینی، دریایی و همچنین پرندگان است.
|
4 |
خیار مجلس | در این خیار که مختص قرارداد بیع (خرید و فروش) می باشد، زرفین تا زمانی که از مجلس مذاکرات خارج نشده اند می توانند آن را فسخ نمایند. این خیار فقط تا زمانی معتبر است که طرفین در محل انعقاد قرارداد (مجلس عقد) باشند. پس از متفرق شدن، از بین میرود.
|
5 |
خیار تاخیر ثمن | در صورتیکه خریدار در زمان سه روز بعد از انعقاد قرارداد مبلغ خرید را نپردازد و فروشنده نیز کالا را تحویل ندهد، فروشنده میتواند قرارداد را فسخ نماید.
|
6 | خیار عیب | چنانچه کالای خریداریشده عیب پنهانی دارد که از زمان عقد قرارداد باشد و بر ارزش آن تأثیر گذاشته باشد، خریدار این حق را خواهد داشت که قرارداد را فسخ کند.
|
7 | خیار تدلیس | چنانچه یکی از طرفین از طریق فریب و حقه طرف دیگر قرارداد را گمراه نماید، طرف مقابل قرارداد میتواند قرارداد را لغو کند.
|
8 | خیار تبعض صفقه | خیار تبعض صفقه یکی از خیارات قانونی است که وقتی پس از عقد معلوم شود بخشی از مال مورد معامله، تحت مالکیت فروشنده نبوده یا قابل انتقال نبوده، خریدار حق ایجاد دارد که یا معامله را نسبت به کل فسخ کند یا بخش باقیمانده را نگه دارد و نسبت به قسمت فاقد مالکیت، ارش (تفاوت قیمت) بگیرد. |
بیشتر بخوانید
آثار فسخ قرارداد
آثار حقوقی مختلفی بر روابط طرفین می گذارد که میتواند به نفع یا ضرر هر یک از طرفین باشد. این آثار به طور عمده به انحلال یا تغییر وضعیت قرارداد مربوط میشود. از مهمترین آثار آن عبارتند از:
- انحلال قرارداد: در صورتی که قرارداد فسخ شود، کلیه تعهدات طرفین از ابتدا منحل میشود. این به این معناست که هیچکدام از طرفین موظف به انجام تعهدات خود نخواهند بود و باید وضعیت اولیه را بازگردانند.
- 2. اثر فسخ در آتیه قرارداد: فسخ موجب آن خواهد بود که گویی قرارداد از تاریخ فسخ دیگر وجود نداشته و تمام آثار حقوقی ناشی از آن نیز از بین میروند. به دیگر سخن تمام اثار قرارداد تا تاریخ فسخ پابرجاست و صحیح و نافذ تلقی میگردد اما از تاریخ فسخ قرارداد دیگر اثری برای طرفین ندارد.
- آثار مالی فسخ: بر هم خوردن قرارداد میتواند تبعات مالی زیادی برای طرفین داشته باشد. در برخی موارد که یکی از طرفین ضرر مالی ناشی از فسخ قرارداد را متحمل شود، میتواند از طرف مقابل تقاضای جبران خسارت کند.

ما را در شبکه های اجتماعی دنبال کنید
نحوه اجرای فسخ قرارداد
برای اینکه فسخ قرارداد بهدرستی صورت گیرد، باید مراحل و شرایط خاصی رعایت شود. مهمترین مراحل فسخ قرارداد عبارتند از:
- اعلام فسخ قرارداد: در ابتدا، طرفی که قصد فسخ قرارداد را دارد، باید بهطور رسمی و بهصورت کتبی به طرف دیگر اطلاع دهد. این امر معمولاً از طریق ارسال اظهارنامه فسخ قرارداد انجام میشود. این اظهارنامه باید شامل دلایل ابطال و درخواست برای انحلال قرارداد باشد.
- مراجعه به دادگاه در صورت عدم پذیرش فسخ: اگر طرف مقابل فسخ قرارداد را نپذیرد یا از انجام تعهدات خود سرباز زند، طرفی که فسخ قرارداد را اعلام نموده است، میتواند به دادگاه مراجعه نموده و تقاضای تایید فسخ قرارداد را مطرح کند.
- اجرای حکم دادگاه: در صورتی که دادگاه درخواست فسخ قرارداد را تایید کند، حکم دادگاه صادر میشود و قرارداد بهطور رسمی فسخ خواهد شد.
- بازگشت وضعیت طرفین به حالت قبل از قرارداد: پس از تایید فسخ قرارداد، طرفین باید کالا یا مال مورد معامله را بازگردانند و مبالغ پرداختی را تسویه کنند.
پیامدهای فسخ قرارداد
فسخ قرارداد میتواند پیامدهای مختلفی داشته باشد که هم به نفع و هم به ضرر طرفین باشد. این پیامدها بسته به نوع قرارداد و شرایط آن متفاوت است، اما برخی از مهمترین پیامد های لغو قرارداد عبارتند از:
- جبران خسارت: در صورت فسخ قرارداد، امکان دارد یکی از طرفین نتواند خسارتهایی را که به دلیل فسخ قرارداد متحمل شده است، جبران کند. در این شرایط، طرف زیاندیده میتواند درخواست جبران خسارت از دادگاه داشته باشد.
- از دست رفتن فرصتها و منافع: در برخی حالات فسخ قرارداد امکان دارد باعث از دست رفتن فرصتهای تجاری، اقتصادی یا شغلی برای طرفین شود. بهویژه در قراردادهای تجاری و مشارکتهای اقتصادی، فسخ قرارداد بهطور موقت یا دائم باعث آسیب به منافع طرفین شود.
سخن آخر
فسخ قرارداد یکی از نهادهای مهم و کاربردی در حقوق بوده که نقش اساسی در تضمین عدالت قراردادی و حمایت از حقوق طرفین ایفا میکند. آگاهی از مبانی، دلایل،آثار و شرایط فسخ قرارداد، به افراد این امکان را میدهد که در مواقع بروز اختلاف یا نقض تعهدات، از راهکارهای قانونی مناسب استفاده کنند و از تضییع حقوق خود جلوگیری نمایند. در مواجهه با مسائل حقوقی پیچیده نظیر فسخ قرارداد، میتوانید با دریافت مشاوره از وکلای مجرب موسسه حقوقی بین المللی ماهان جاوید خاورمیانه مانع بسیاری از مشکلات حقوقی در آینده شوید.
سوالات متداول
فسخ قرارداد چیست؟
فسخ قرارداد به معنای پایان دادن به قرارداد به صورت یکجانبه یا دوطرفه بر اساس شرایط قانونی یا قراردادی است.
تفاوت فسخ با اقاله چیست؟
فسخ یک اقدام یکجانبه بوده که توسط یکی از طرفین انجام میشود، اما اقاله توافق دوطرفه برای انحلال قرارداد است.
مهلت قانونی برای اعمال فسخ چقدر است؟
بسته به نوع خیار (مانند خیار عیب، غبن، تدلیس) مهلت اعمال فسخ متفاوت است، اما در بسیاری از موارد فوریت شرط است.
آیا فسخ همیشه به ضرر یکی از طرفین است؟
خیر، هدف فسخ حمایت از عدالت قراردادی است. در بسیاری موارد، فسخ از زیان بیشتر برای یکی از طرفین جلوگیری مینماید.